O połoninach

Bieszczadzkie połoniny – podejrzewam, że każdy o nich słyszał, a niejeden miał okazję oglądać. Nie każdy jednak wie, że wiąże się z nimi wiele niewiadomych.

Widok z Połoniny Caryńskiej w kierunku Tarnicy (fot. D. Celiński-Mysław, 2014)

Terminem połonina określa się zbiorowiska łąkowe, występujące powyżej górnej granicy lasu w Karpatach Wschodnich. W przypadku Bieszczadów tworzą je w głównej mierze traworośla z dominacją trzcinnika leśnego i owłosionego, traworośla wiechlinowo-śmiałkowe, borówczyska, a także bliźniczyska.

Widok z Tarnicy w kierunku Połoniny Caryńskiej i Wetlińskiej (fot. D. Celiński-Mysław, 2014)

Tarnica (fot. D. Celiński-Mysław, 2014)

Czym więc szczególnym wyróżniają się bieszczadzkie połoniny?

Otóż występują one w strefie wysokościowej, gdzie należałoby oczekiwać roślin drzewiastych. W Bieszczadach brak jest jednak górnoreglowych borów świerkowych oraz kosodrzewiny. Górną granicę lasu, przebiegającą średnio na wysokości 1060-1180 m n.p.m., tworzą tutaj lasy bukowe i bukowo-jaworowe, przyjmujące często postać krzywulcową. W strefie ekotonowej między lasem a połoniną pojawiają się zarośla jarzębiny oraz olszy zielonej (kosej) i wierzby śląskiej. Występują one jednak lokalnie (przeważnie na północnych stokach) i nie tworzą zwartej strefy, która mogłaby odpowiadać piętru kosodrzewiny, znanemu z innych pasm górskich.

Zarośla jarzębinowe przy górnej granicy lasu na Małej Rawce (fot. N. Tokarczyk, 2014)

Geneza połonin oraz stopień ich naturalności stanowią więc od dawna przedmiot dyskusji. Liczne teorie na ten temat były tworzone już od końca XIX wieku przez naukowców zajmujących się różnymi dziedzinami, jak Emil Hołowkiewicz, Antoni Rehman, Włodzimierz Kubijowicz, Kazimierz Zarzycki, czy Adam Jasiewicz. Jedna z pierwszych teorii zakładała, że połoniny mają zupełnie antropogeniczny charakter i powstały na skutek wyeliminowania przez pasterstwo lasów świerkowych. Inna – wskazuje na wpływ ciepłych, suchych wiatrów znad Niziny Węgierskiej, ograniczających rozwój lasów świerkowych.

Krzemień (fot. N. Tokarczyk, 2013)

Obecnie powszechny jest pogląd, że połoniny powstały pod wpływem czynników naturalnych, jednak ich zasięg został znacznie powiększony na skutek działalności człowieka. Pierwotny przebieg górnej granicy lasu jest jednak trudny do odtworzenia. Z badań przeprowadzonych przez Kazimierza Zarzyckiego wynika, że górna granica lasu mogła przebiegać początkowo na wysokości 1200-1260 m n.p.m. – została więc obniżona o około 100-150 m. Teorię o istnieniu w szczytowych partiach Bieszczadów od czasów ostatniego zlodowacenia naturalnych zbiorowisk nieleśnych potwierdzają badania palinologiczne oraz obecność wysokogórskich gatunków heliofilnych. Na korzyść tej teorii przemawia także fakt, że gdyby połoniny powstały jedynie pod wpływem działalności człowieka, powinny pojawić się dopiero około XVI wieku – wraz z intensywnym rozwojem osadnictwa na tym terenie. Analiza dokumentów historycznych potwierdza jednak istnienie połonin już w I połowie XV wieku.

Goryczka trojeściowa (Gentiana asclepiadea) na stokach Tarnicy (fot. N. Tokarczyk, 2013)

Połoniny w przeszłości stanowiły teren wypasu (głównie wołów), a ich niżej położone partie użytkowano często także jako łąki kośne. Obecnie na połoninach – w związku z zaprzestaniem ich użytkowania – zachodzi proces regeneracji roślinności. Górna granica lasu podnosi się jednak bardzo powoli. Z badań przeprowadzonych przez Stanisława Kucharzyka i Macieja Augustyna wynika, że na przestrzeni 150 lat średnia wysokość górnej granicy lasu podniosła się o zaledwie 10 m.

Wielka Rawka (fot. N. Tokarczyk, 2014)

Dla zainteresowanych tematem – źródła, z których korzystałam:

Augustyn M., 1993. Połoniny w Bieszczadach Zachodnich. Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, 31, 88-98.

Kucharzyk S., Augustyn M., 2008. Dynamika górnej granicy lasu w Bieszczadach Zachodnich – zmiany w ciągu półtora wieku. Studia Naturae, 54, cz. II, 133-156.

Kucharzyk S., Augustyn M., 2012. Górna granica lasu na terenie wsi Ustrzyki Górne i Wołosate w końcu XVIII wieku, Roczniki Bieszczadzkie, 20, 15-27.

Mróz W., 2006, Zróżnicowanie szaty roślinnej przy górnej granicy lasu w Bieszczadach Wschodnich i Zachodnich, Roczniki Bieszczadzkie, 14, 45-63.

Ralska-Jasiewiczowa M., Madeyska E., Mierzeńska M., 2006. Vegetational changes in the montane grassland zone of the High Bieszczady mountains (southeast Poland) during the last millennium – pollen records from deposits in hanging peat-bogs. Vegetation History and Archaeobotany, 15, 391-401.

Winnicki T., 1999. Zbiorowiska roślinne połonin Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Bieszczady Zachodnie, Karpaty Wschodnie), Monografie Bieszczadzkie, 4.

Zarzycki K., 1963. Lasy Bieszczadów Zachodnich. Acta Agraria et Silvestria, ser. Silvestria, 3.