Zioła Władysława Orkana

Władysław Orkan w Listach ze wsi wymienia kilka roślin zielnych używanych dawniej przez Zagórzan w medycynie ludowej:

"W okolicy mojej, pomnę jeszcze z lat młodych, były w używaniu:  zerwaniec na zerwanie robotą, kurdybanek lub mięta na oberwanie, centoria, piołunek lub skrzyp na bóle wewnątrz – kolkowe ziele na kolki – szałwia polej z mlekiem na skrzypotę – macierzanka do kąpieli, chleb z macierzanką na czerwonkę – żywokost na złamanie (ręki, nogi) – ochwatnik na ochwacenie – liście babki na wrzody – bobownik albo mech ze studni (gdzie słonko nie świeci) na ból głowy."

Władysław Orkan – Piewca Gorców i Podhala

Wśród wymienionych przez pisarza roślin znalazło się kilka trudnych do rozpoznania ze względu na użycie ich nazwy ludowej. Po dłuższych poszukiwaniach udało mi się odnaleźć następujące informacje:

OCHWATNIK

Jest to ludowa nazwa kurzyśladu polnego (Anagallis arvensis). W materiałach zgromadzonych przez Adama Fischera na potrzeby Słownika słowiańskich wierzeń i zwyczajów ludowych można przeczytać: "w pow. Nowy Targ przykłada się go z solą na ochwacenie, tj. ubezwładnienie rąk i nóg". Podobną informację podaje Marian Udziela w publikacji Medycyna i przesądy lecznicze ludu polskiego.

BOBOWNIK

Nazwa ta może odnosić się do dwóch różnych gatunków ­– bobrka trójlistkowego (Menyanthes trifoliata) i przetacznika bobowniczka (Veronica beccabunga). Trudno jednoznacznie stwierdzić, który z nich miał na myśli Władysław Orkan, ponieważ oba z nich były stosowane w przypadku bólu głowy. Z ankiety Józefa Rostafińskiego wynika, że bobrek był znanym środkiem na migrenę m.in. w okolicy Jordanowa. Z kolei w materiałach Adama Fischera można odnaleźć informację: "w Krakowskiem świeże ziele V. beccabunga służy do okładania głowy bolącej".

KOLKOWE ZIELE

W tym przypadku, podobnie jak poprzednio, ludowa nazwa może dotyczyć dwóch różnych roślin – ostu (Carduus sp.) lub dziewięćsiłu pospolitego (Carlina vulgaris). W Słowniku Adama Fischera znalazły się informacje na temat obu tych gatunków.

Dziewięćsił: "Zielarki częstochowskie nazywają Carlina vulgaris zielem kolkowym."

Oset: "Lud używa go przeciw kolkom (Krakowskie, Kieleckie) i dlatego w Krzesławicach (Krakowskie) nazywają go nawet kolkowym zielem."

Pozostałe rośliny wymienione przez Władysława Orkana to popularne zioła: babka (Plantago sp.), bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea), bylica piołun (Artemisia absinthium), centuria pospolita (Centaurium erythraea), macierzanka (Thymus sp.), mięta (Mentha sp.), skrzyp polny (Equisetum arvense), szałwia (Salvia sp.), żywokost lekarski (Symphytum officinale).

Niestety nie udało mi się ustalić, jaka roślina kryje się pod nazwą ZERWANIEC. Może ktoś z Was wie, o jaki gatunek może chodzić?

Źródła informacji:

Köhler P., 1993. Nazewnictwo i użytkowanie roślin leczniczych na ziemiach polskich w XIX wieku na podstawie ankiety Józefa Rostafińskiego, [w:] B. Kuźnicka (red.), Historia leków naturalnych, t. IV, 61-85.

Kujawska M., Łuczaj Ł., Sosnowska J., Klepacki P., 2016. Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera. Seria "Prace i Materiały Etnograficzne" PTL, Wrocław.

Udziela M., 1891. Medycyna i przesądy lecznicze ludu polskiego. Przyczynek do etnografii polskiej. Biblioteka "Wisły", t. VII. Warszawa.